Nga libri "Demokracia Parlamentare" të autorit Prof. Arsim Bajrami
Kuptimi i demokracisë
Demokracinë e kuptojmë si tërësi vlerash demokratike, që nuk paraqesin një sistem ideal pa kundërthënie, por një sistem që mundëson kushtet reale për pjesëmarrjen sa më të gjerë të njerëzve në ushtrimin e punëve publike dhe ndërtimin e politikave publike, që synojnë krijimin e një mirëqenie të përgjithshme.Demokracia është sistem i qeverisjes që buron nga populli, funksionon me popullin dhe për popullin (Abraham Lincoln), ky përkufizim idealit bazohet në idenë e sovranitetit popullor, i cili siguron qeverisjen e drejtpërdrejt ose nëpërmjet organeve përfaqësuese të popullit. Ky koncept edhe se përfaqëson konceptin burimor nuk shpreh realitetin shoqëror, i cili është përplot kundërthënie konflikte interesash dhe pluralitetet e diversitetet shoqërore.Demokracia në fakt nënkupton sistemin që akcepton tërësinë e vlerave qytetëruese të cilat sigurojnë mirëqenien individuale dhe publike, krijimin dhe funksionimin e politikave publike nga qytetarët përmes institucioneve demokratike.Në doktrinat bashkëkohore politike dominojnë qasjet realiste për demokracinë, të cilat lënë anash parimin e “sovranitetit popullor” dhe në epiqendër vendosin qytetarin, emancipimin politik të tij dhe pjesëmarrjen e drejtpërdrejtë në ndërtimin e politikave publike dhe zgjedhjen e organeve përfaqësuese.
Përkufizimi i demokracisë
Sipas definicionit ontologjik, në fjalorët e ndryshëm gjuhësor, demokracia “është qeverisje e popullit, ku pushtetit suprem i takon popullit, i cili atë e ushtron vetë në mënyrë të drejtpërdrejtë ose përmes përfaqësuesve të vet të zgjedhur në sistemin e lirë zgjedhor”.Në përkufizimin juridik të demokracisë përmenden dy elemente të demokracisë: e para, ajo shpreh vullnetin politik të shumicës së popullit si bartës i pushtetit politik , dhe e dyta, realizimi i këtij vullneti konsiston në lidhjen e funksionimit të shtetit me popullin, i cili duhet të siguroj zbatimin e vullnetit të tij.Në esencë demokracia është tërësi e ideve dhe parimeve për lirinë. Ajo institucionalizon lirinë dhe krijon kushte për realizimin e saj. Duke pamundësuar tiraninë dhe shtypjen, demokracia afirmon lirinë e popullit, vetëvendosjen e tij dhe institucionet politike popullore, “të cilat dalin nga populli dhe punojnë për të”.(Xhon Stjuard Mill)Botëkuptimi tradicional dhe klasik i demokracisë, si sistem i qeverisjes së popullit, sot në kushte të një zhvillimi të lartë ekonomik, teknologjik dhe kulturor, është mjaft abstrakt, madje edhe fizikisht i pamundur të realizohet.Në kuptimin politik demokracia mund të përkufizohet në kuptimin e gjerë dhe kuptimin e ngushtë.Në kuptimin e ngushtë demokracia nënkupton sistemin politik në të cilin sigurohet qeverisja-sundimi në emër të shumicës së popullit, sistem me të cilin, me kushtetutë dhe ligj është siguruar mundësia reale që qytetarët në mënyrë të drejtpërdrejtë apo nëpërmjet përfaqësuesve të tyre, të marrin pjesë aktive në jetën politike dhe të kenë ndikim në të gjitha format e vendosje politike.Në kuptimin e gjerë demokracia nënkupton marrëdhëniet demokratike në të gjitha sferat e jetës shoqërore, funksionimin e institucioneve politike në kuadër të rregullave të shtetit ligjor, si dhe pozitën aktive dhe liritë politike të qytetarit si subjekt i jetës politike.Demokracia dhe parlamentarizmi janë të ndërlidhura ngushtë në mes veti, në kuptim më të gjerë demokracia nënkupton parlamentarizmin dhe pluralizmin, si proces politik përmes të cilave artikulohet vullneti politik i qytetarëve.Parlamentarizmi krahas sovranitetit popullor, shtetit ligjor dhe qytetarit të lirë, paraqet element themelor të çdo sistemi dhe rendi demokratik.Me parlamentarizëm në kuptimin e përgjithshëm nënkuptohet një sistem përfaqësues në të cilin parlamenti si organ qendror i zgjedhur, luan rol qendror në procesin e marrje së vendimeve të rëndësishme politike.
Atributet themelore të demokracisë dhe shtetit demokratik
Sistemi dhe rendi demokratik presupozon ekzistimin dhe sigurimin e parakushteve të cilat mundësojnë zhvillimin e marrëdhënieve demokratike. Atributet themelore të demokracisë janë:• Sovraniteti popullor;• Qeverisja e së drejtë përkatësisht shteti ligjor;• Ndarja dhe kufizimi i pushtetit shtetëror;• Zgjedhjet e lira , të drejtpërdrejta dhe pluraliste;• Sigurimi dhe garantimi i të drejtave të qytetarëve;• Pluralizmi politik dhe ekonomik;• Përgjegjësia politike;• Procedura demokratike e marrje së vendimeve;• Kultura dhe toleranca politike.
1. Sovraniteti popullor nënkupton realizimin e vullnetit politik të popullit nëpërmjet konceptit të qeverisjes së shumicës, që realizohet drejtpërdrejtë nga qytetarët ose nëpërmjet organeve përfaqësuese të zgjedhur drejtpërdrejtë nga qytetarët. Krahas vullnetit të shumicës, duhet të krijoj edhe hapësirë politike edhe për artikulimin politik të pakicës dhe të inkorporoj atë në jetën politike.2. Shteti ligjor nënkupton respektimin e parimit të ligjshmërisë. I gjithë pushtetit shtetëror duhet të del nga ligji dhe bazohet në të. Legjitimiteti i pushtetit buron nga populli dhe ligji. Populli legjitimon pushtetin dhe organet e tij, duke u dhënë votën e tij mandat për qeverisje ndërsa organet e zgjedhura në mënyrë demokratike, duhet të organizohen në mënyrë demokratike dhe të sigurojnë mekanizma institucional për realizmin e interesave të përgjithshme shoqërore. Shteti ligjor si koncept modern nënkupton shtetin demokratik të bazuar në të drejtat e qytetarëve, që të zgjedhin organet dhe institucionet përfaqësuese në një anë dhe obligimet e këtyre organeve që në punën e tyre të kufizohen me autorizimet e tyre që burojnë nga ligji. Element themelor i konceptit të shtetit ligjor është ndarja dhe kufizimi i pushtetit shtetëror. Asnjë pushtet nuk është absolut, ai kufizohet nga ligji, i cili cakton kornizën e fushëveprimit të tij. Gjyqësia e pavarur është institut i shtetit ligjor dhe demokratik, që duhet të sigurojë mbrojtjen e qytetarëve nga arbitrariteti i pushtetit, mbrojtjen efikase të lirive dhe të drejtave të qytetarëve, si dhe arbitrimin objektiv të gjykatave, në zgjedhjen e kontesteve publike dhe private. Pavarësia e gjyqësisë realizohet duke siguruar pavarësinë e gjyqtarëve, të cilët në punën e tyre duhet të udhëhiqen vetëm nga ligji. Kushtetutshmëria dhe ligjshmëria paraqet esencën e shtetit ligjor, i cili është në funksion të realizimit të së drejtës.3. Parimi i ndarjes dhe i kufizimit të pushtetit është një nga parakushtet elementare të demokracisë. Vendosja e një ekuilibri midis tre pushteteve është bazë për funksionimin e demokracisë në një shtet. Balanca dhe ekuilibri i pushteteve në shtetet demokratike parlamentare duhet të arrijë dy qëllime: e para të siguroj pavarësinë e pushteteve dhe e dyta të kufizojë pushtetet, duke përcaktuar mekanizma të kontrollit të tyre reciprok. Varësisht nga mënyra e përcaktimit të balancës midis pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv, funksionojnë tri modele të qeverisjes shtetërore: sistemi parlamentar, presidencial dhe i kombinuar.4. Zgjedhjet e lira, të drejtpërdrejta dhe demokratike paraqesin institucionin qendror të sistemeve demokratike. Zgjedhjet e lira dhe demokratike, sigurojnë konkurrencën midis subjekteve me opsione dhe alternativa të ndryshme politike. Në demokraci nuk ka mandate të përhershme , të gjitha organet dhe bartësit e pushtetit, marrin votëbesimin për interval të caktuar kohor, pas skadimit të cilët duhet sërish t’i nënshtrohen procesit zgjedhor. Zgjedhjet në sistemet demokratike nuk janë vetëm instrument i legjitimitetit të pushtetit dhe zgjedhjes së organeve shtetërore, por edhe mjet përmes të cilit qytetarët me referendum dhe forma tjera të deklarimit personal marrin pjesë drejtpërdrejt në marrjen e vendimeve politike.5. Sigurimi dhe garantimi i lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit është në funksion të personalitetit dhe rolit aktiv të qytetarit në jetën politike. Liritë dhe të drejtat e qytetarit dhe sigurimi i mekanizmave kushtetues, për mbrojtjen e tyre janë tregues i mirëfilltë i demokratizimit të shoqërisë. Për sigurimin e rolit aktiv të qytetarit në shoqëri, rëndësi të posaçme kanë të drejtat dhe liritë politike, siç janë: liria e të menduarit, liria e bashkimit politik, liria e fjalës, e shtypit, e informimit etj.6. Pluralizmi politik dhe ekonomik është negacion i monizmit është një parakusht tjetër i demokracisë. Pluralizmi politik nënkupton mundësinë e lirë të veprimit të partive politike si forma institucionale të artikulimit të aspiratave të tyre politike dhe si subjekte themelore të jetës parlamentare. Pluralizmi afirmon shprehjen e lirë të qëndrimeve, alternativave dhe opsioneve të ndryshme politike, ballafaqimin dhe konkurrencën e tyre. Pluralizmi ekonomik mundëson konkurrencën ekonomike në mes formave të ndryshme të pronësisë si dhe funksionimin e sistemit ekonomik sipas ligjeve ekonomike të tregut të lirë.7. Përgjegjësia politike paraqet një mjet të fuqishëm të presionit dhe kontrollit shoqëror ndaj institucioneve politike. Krahas publicitetit të punës, ky parim është në funksion të efikasitetit, ligjshmërisë dhe shoqërizimit të këtyre institucioneve, të cilat së fundi duhet të jenë në shërbim të qytetarëve dhe në funksion të realizimit të interesave të përgjithshme. Krahas autorizimeve, bartësit e institucioneve publike nga trupi elektoral që i ka zgjedhur ngarkohen me përgjegjësi politike, prandaj sistemet demokratike afirmojnë dhe zhvillojnë institucionin e përgjegjësisë politike si mjet të kontrollit shoqëror të punës së institucioneve politike dhe bartësve të titullarëve të funksioneve politike dhe publike.8. Procedura demokratike e marrje së vendimeve synon të respektoj rregullat dhe veprimet institucionale, në marrjen e vendimeve politike. Këto rregulla paraqesin rregulla të sjelljes , në shoqëri të cilave duhet t’i përmbahen të gjithë pjesëmarrësit e jetës politike. Procedura demokratike e marrje së vendimeve lufton anarkinë dhe sjelljen arbitrare të organeve shtetërore dhe qytetarëve. Vendimet në organet shtetërore dhe institucionet publike merren në procedurë kushtetuese dhe ligjore, çdo vendim i marrë jashtë procedurës ligjore dhe demokratike, nuk është valid dhe nuk mund të prodhon pasoja juridike për qytetarët. Vendimet politike duhet të synojnë realizimin e interesave të qytetarëve në një anë dhe interesin e përgjithshëm shoqëror në anën tjetër.9. Kultura dhe toleranca politike konsiston në sjelljen në pajtim me praktikën dhe normat me të cilat vërtetohet aftësia e popullit, që të qeverisë me veten. Toleranca politike si element i demokracisë kupton sjelljen korrekte të jetës politike, respektimin e tyre reciprok dhe gatishmërinë për të bërë kompromise politike. Kompromiset politike janë instrumente për arritjen e qëllimeve politike dhe për gjetjen e zgjedhjeve të mundshme. Kompromiset në jetën politike nuk “janë alternativë, por një domosdoshmëri e sjelljes politike”. (Douglas K. Stevenson)
__________________
Tipet-llojet e demokracisë
Ekzistojnë klasifikime të ndryshme të demokracisë dhe sistemeve demokratike duke marrë për bazë tri kritere kryesore: kriterin historik; raportin e demokracisë me marrëdhëniet shoqërore dhe mënyrën e realizmit të demokracisë.1. Në bazë të kriterit historik janë të njohura katër lloje të sistemeve demokratike: demokracia e poliseve greke; demokracia liberale borgjeze, demokracia socialiste e bazuar në diktaturën e proletariatit dhe demokracia bashkëkohore e bazuar në konceptin e shtetit modern juridik.2. Sipas raportit të demokracisë me raportet shoqërore dallojmë demokracinë fiktive, formale dhe reale.Sistemet demokratike fiktive konsiderohen ato sisteme të cilat kanë mos përputhje të plotë në mes parimeve demokratike, të proklamuara me aktet juridike dhe politike, të një shtetit dhe praktikës së shkeljes flagrante të këtyre parimeve.Demokracia formale është karakteristik a atyre sistemeve politike dhe shoqërore, ku formalisht me akte kushtetuese dhe ligjore proklamohen parimet demokratike, kurse në jetën e përditshme këto parime jo vetëm që nuk realizohen, por cenohen dhe shkelen nga organet dhe institucionet e shtetit.Demokracia reale bazohet në përputhjen e parimeve demokratike, të proklamuara me akte juridike dhe politike, të një shteti me jetën reale, ku këto parime sendërtohen në marrëdhëniet konkrete shoqërore, ë sjelljet dhe veprimin e organeve dhe institucioneve shtetërore dhe ato akceptohen në vetëdijen politike të qytetarëve, si rregulla të mirësjelljes që duhet të sigurojnë prosperitetin e përgjithshëm.
Demokracia e drejtpërdrejtë
Demokracia e drejtpërdrejtë bazohet në qeverisjen e drejtpërdrejtë të qytetarëve dhe popullit me pushtetin shtetëror. Esenca e saj më së miri shprehet në parimin se “sovraniteti buron nga populli dhe i takon atij”.Esenca e demokracisë së drejtpërdrejtë konsiston në të vendosurit burimor të popullit dhe qytetarëve në jetën politike. Kjo vendosje bëhet me deklarimin personal të qytetarëve. Format më të njohura të realizimit të demokracisë së drejtpërdrejtë janë: referendumi, plebishiti, iniciativa popullore, tubimet e zgjedhësve dhe forma të tjera të deklarimit personal të qytetarëve.
Referendumi
Referendumi nënkupton deklarimin e drejtpërdrejtë personal të qytetarëve për ndonjë akt të cilën organi kompetent shtetëror duhet të merr vendim para ose pas deklarimit të qytetarëve apo zgjedhësve.Sipas llojit të aktit (lëndës), për të cilin vendoset në referendum dallojmë: referendum kushtetues, legjislativ, statusor dhe referendum lokal.Referendumi kushtetues është deklarimi i drejtpërdrejtë i popullit për aktin themeltar të shtetit, për kushtetutën.Referendumi legjislativ konsiston në pjesëmarrjen dhe vendosjen e drejtpërdrejtë të qytetarëve dhe popullit në procesin legjislativ. Kjo pjesëmarrje mund të jetë e shprehur në dy mënyra: në miratimin e drejtpërdrejtë të ligjeve në referendum dhe në dhënien paraprake të pëlqimit të popullit për nxjerrjen e ligjeve.Referendumi politik-statusor paraqet formën kryesore dhe më të shpeshtë, të deklarimit të qytetarëve, ky përfshin marrjen e vendimeve me të rëndësishme politike që përcaktojnë statusin politik të shtetit.Referendumi lokal paraqet deklarimin e qytetarëve, në njësitë administrative lokale, për çështjet e ndryshme nga fushëveprimi i organeve lokale të pushtetit.Në bazë të karakterit dhe pasojave juridike të vendimit të marrë në referendum dallojmë: referendumin e detyrueshëm (imperativ); fakultativ, dhe referendumin konsultativ.Referendumi i detyrueshëm (imperativ) ekziston në ato raste kur miratimin e një akti juridik apo vendosjen për çështje politike me kushtetutë apo ligj caktohet shprehimisht vendosja në referendum. Vendimi i marrë në referendum obligon organet shtetërore të marrin vendimin në pajtim me rezultatet e referendumit.Referendumi fakultativ paraqet formë të deklarimit të drejtpërdrejt të qytetarëve, që nuk obligon organet shtetërore që ta shpallin atë me rastin e marrjes së ndonjë vendimi nga fushëveprimi tyre. Vendimi i marrë në referendum ka efekt detyrues dhe pasoja të njëjta juridike sikurse referendumi detyrues. Referendumi fakultativ gjen zbatim kur për ndonjë akt juridik ose vendim publik në opinionin publik ka divergjenca dhe mos pajtime të shprehura.Referendumi konsultativ ose këshillëdhënës shprehet në dy fakte kryesore, shpallja e tij nuk është detyrim ligjor i organeve shtetërore dhe rezultatet e tij kanë karakter këshillëdhënës dhe jodetyrues. Ko formë gjen zbatim kur organet para se të marrin ndonjë vendim dëshirojnë të njihen me mendimin dhe vullnetin e trupit elektoral.
Plebishiti
Plebishiti është formë e realizimit të demokracisë së drejtpërdrejtë të popullit dhe vendosjes për një çështje më të rëndësishme politike të një shteti. Plebishiti është formë e referendumit, për dallim nga referendumi ku qytetarët deklarohen për një akt konkret juridik dhe normativ, me plebishit bëhet deklarimi për çështjet siç janë forma e regjimit politik, bashkimi apo ndarja e territorit etj, pra nuk ka për lëndë të deklarimit ndonjë akt juridik ose politik, or çështjet që janë të lidhura me strukturën e shtetit dhe mënyrën e qeverisjes. Plebishit me tepër vihet aksenti në deklarimin popullor se sa atë qytetar.
Iniciativa popullore
Iniciativa popullore si formë e demokracisë së drejtpërdrejtë, nënkupton të drejtën e trupit elektoral, që të marrë iniciativë për fillimin e procedurës për nxirrje të kushtetutës, ligjit apo ndonjë tjetër akt juridik apo për zgjedhjen apo shkarkimin e funksionarëve politik nga funksionet publike.
Përparësitë dhe vështirësitë e realizimit të konceptit të demokracisë së drejtpërdrejtë
Përparësitë e demokracisë së drejtpërdrejtë janë tri:1. Vendosja burimore e popullit,2. Depolitizomi i vendimeve politike,3. Shoqërizimi i përgjegjësiveVendimi politik i marrë drejtpërdrejtë nga populli është shprehje e drejtpërdrejtë e disponimeve dhe dëshirave burimore të popullit. Vendimet politike që merren me demokraci të drejtpërdrejtë janë të liruara nga interesat e ngushta politike dhe partiake. Vështirësitë e demokracisë së drejtpërdrejtë janë:1. Ngadalësia e marrjes së vendimeve politike,2. Shpenzimet-kostoja e lartë e procesit të vendimmarrjes,3. Mungesa e kompetencës profesionale në vendimmarrjen politikeVendimet politike që dalin nga vendimmarrja e drejtpërdrejtë marrin kohë dhe përfshijnë tri faza, marrjen e vendimit nga parlamenti për shpallje të referendumit për çështje kushtetuese dhe politike, përgatitja teknike për mbajtje të referendumit, regjistrimi i qytetarëve me të drejtë vote dhe deklarimi i qytetarëve, që normalisht ky proces zgjatë së paku tre muaj. Zbatimi i referendumit paraqet një proces që implikon shpenzime dhe ngarkime buxhetore ndërsa vendimet e marra në referendum kanë karakter popullor dhe mungon kompetenca profesionale.
Demokracia parlamentare (përfaqësuese)
Esenca e demokracisë parlamentare konsiston në realizimin e vullnetit të shumicës së qytetarëve, nëpërmjet institucioneve dhe trupave përfaqësues të zgjedhur në mënyrë të drejtpërdrejtë nga popullit.Sovraniteti dhe qeverisja e popullit nuk sendërtohet drejtpërdrejtë nga populli por përmes organeve përfaqësuese të zgjedhura nga populli dhe të fuqizuara me mandatin për qeverisjen e shtetit.Demokracia parlamentare funksionon dhe realizohet në ndërlidhjen e ngushtë të tri institucioneve themelore: trupit elektoral, organit përfaqësues dhe qendrës së vendosje politike. Trupi elektoral është bartës i pushtetit sovran, pasi që këtë pushtet nuk mund ta ushtroj drejtpërdrejtë, ai zgjedh përfaqësuesit e tij që përbëjnë organin përfaqësues-parlamentin. Ky trup përfaqësues nga trupi elektoral ngarkohet me mandatin dhe përgjegjësinë e qeverisjes së shtetit në afat të caktuar kohor. Roli i trupit elektoral në sistemin e demokracisë parlamentare është i dyfishtë: ai zgjedh organet përfaqësuese, duke i ngarkuar me mandat dhe përgjegjësi për qeverisje të shtetit dhe ushtron kontrollin politik ndaj punës së tyre përmes zgjedhjeve.
Përparësitë dhe vështirësitë në implementimin e demokracisë përfaqësuese
Përparësitë e demokracisë përfaqësuese janë:1. Vendimmarrje e shpejtë, në procedurë parlamentare;2. Vendimmarrja parlamentare trajtohet si qeverisje kompetente dhe shpreh përgjegjësi më të lartë profesionale;3. Siguron konkurrencën dhe alternativa politike në procesin e vendimmarrjes, që shprehen në raportet pozitë opozitë.Vështirësitë e demokracisë përfaqësuese:1. Vendimmarrja politike parlamentare shpreh vullnetin politik të shumicës parlamentare, e cila jo rrallë herë shpreh vullnetin e shumicës së qytetarëve;2. Vendosja parlamentare shpeshherë është e përkohshme sepse ajo i nënshtrohet verifikimit, ndryshimit, reformimit me rastin e rotacionit politik;3. Vendimmarrja parlamentare shpesh bije në krizë si rezultat i krizave parlamentare.
Demokracia mazhoritare dhe konsensuale
Demokracia mazhoritare (e shumicës) bazohet në konceptin e qeverisjes së shumicës. Nënkupton ekzistimin e shumicës stabile parlamentare, e cila zgjedhë qeverinë dhe realizon programin qeveritar të qeverisjes, që ka fituar zgjedhjet parlamentare. Kjo formë e demokracisë është tipike për sistemet parlamentare dypartiake ku vlen parimi fituesi merr të gjitha, humbësi kalon në opozitë dhe nuk merr pjesë në qeveri.Demokracia konsensuale funksionon në shoqëritë heterogjene politike. Demokracia konsensuale imponon nevojën e ndërtimit të koalicioneve parlamentare dhe qeveritare si formë e bashkimit të disa alternativave politike në një program qeveritar, që reflekton në shumicë parlamentare.
__________________
SHTETI LIGJOR
Kuptimi i shtetit ligjor
Koncepti i shtetit ligjor është mjaft kompleks dhe shumëdimensional. Ai përfshinë në vete tërësinë e parimeve juridiko-politike, me të cilat sigurohet sundimi i ligjit në shoqëri. Sundimi i ligjit përkatësisht qeverisja e të drejtës nënkupton, superioritetin e ligjit ndaj qytetarëve dhe ndaj vet shtetit, si autorë të tij.Duke siguruar qeverisjen e të drejtës në shoqëri, shteti demokratik përcakton rregullat e sjelljes së qytetarëve , liritë dhe të drejtat e tyre, instrumentet ligjore me të cilat ata realizojnë liritë dhe të drejtat e tyre, si dhe mjetet me të cilat ata mbrojnë lirinë dhe dinjitetin e tyre, që mund të cenohet me sjelljen e të tjerëve, përkatësisht dhuna dhe keqtrajtimi, që qytetarët mund të pësojnë nga vet shteti.Dimensioni esencial i konceptit juridik të shtetit, paraqet institucionalizimin e pushtetit ligjor. Institucionet demokratike dhe ligjore, duhet të shprehen përmes tri atributeve themelore: legjitimitetit, autoritetit dhe fuqisë politike.Legjitimitetit paraqet parakusht për funksionimin demokratik shtetit dhe instrument me të cilin sigurohet kredibiliteti politik i institucioneve shtetërore, legjitimiteti i institucioneve demokratike buron nga populli, përkatësisht nga trupi elektoral. Legjitimiteti buron nga vet populli, i cili përmes verdiktit të tij zgjedh organet legjitime në zgjedhjet periodike.Autoriteti paraqet elementin e dytë të funksionimit të institucioneve shtetërore në kuadrin e konceptit të shtetit ligjor. Pas krijimit të legjitimitetit demokratik, institucionet shtetërore kanë autoritetin ligjor të përcaktuar me kushtetutë dhe ligj. Autoriteti e ka burimin në kushtetutë dhe ligj, prandaj edhe iu nënshtrohet atyre. Kushtetuta dhe ligji duke përcaktuar autoritetin e pushtetit dhe institucioneve demokratike, njëkohësisht bëjnë edhe kufizimin e tyre dhe sigurojnë një proces të kufizimit të pushtetit.Fuqia politike paraqet tërësinë e kompetencave të organeve dhe institucioneve shtetërore. Fuqia politike varet nga dispozitat kushtetuese dhe ligjore të shtetit, forma e qeverisjes, ndarja e pushteteve, raportet midis tre pushteteve, instrumentet e kontrollit reciprok etj.
Elementet e shtetit ligjor
Shteti ligjor paraqet një koncept të gjerë juridiko-politik, i cili në vete ngërthen një varg parimesh me të cilat sigurohet sundimi i ligjit dhe marrëdhëniet demokratike në shoqëri. Ndër parimet kryesore të shtetit ligjor, janë: parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, barazia para ligjit dhe parimi i mos diskriminimit, liritë dhe të drejtat e qytetarit dhe minoriteteve, ndarja dhe kufizimi i pushteteve, depolitizomi i shërbimeve publike të shtetit, gjyqësia e pavarur, shoqëria civile, etj.
Kushtetutshmëria dhe ligjshmëria
Kushtetutshmëria dhe ligjshmëria janë dy parime fondamentale të shteteve të shteteve demokratike. Funksioni kryesor i këtyre dy parimeve juridike dhe politike është sigurimi i qeverisjes së të drejtës në shoqëri.Me kushtetutshmëri në kuptimin pozitiv-juridik, nënkuptohet harmonizimi i të gjitha akteve juridike me kushtetutën. Ky aspekt bazohet në hierarkinë juridike me të cilën nënkuptohet harmonizimi i të gjitha akteve më të ulëta me ato më të larta.Përderisa kushtetuta në kuptimin formal është akt më i lartë juridik i një shteti, kushtetutshmëria është proces me të cilin nënkuptohet respektimi i kushtetutës dhe harmonizimi i të gjitha akteve juridike me aktet me fuqi më të lartë juridike.Kuptimi politik i kushtetutshmërisë konsiston në rolin e saj në kufizimin e pushteti shtetëror, kufizimin e funksioneve të organeve dhe institucioneve shtetërore publike, në përcaktimin dhe mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të individit dhe qytetarit etj.
Barazia para ligjit dhe parimi i mosdiskriminimit
E drejta e barazisë përpara ligjit, ose siç thuhet shpesh mbrojtja e njëllojtë nga ligji, përbën themelin e një shoqërie të drejtë e demokratike. Pavarësisht nëse janë të varfër apo të pasur, shumicë etnike apo pakicë fetare, aleatë politikë të shtetit apo kundërshtarë të tij, të gjithë shtetasit kanë të drejtën për mbrojtje të njëllojtë përpara ligjit. Shteti demokratik nuk mund të garantojë se jeta do të sillet me të gjithë njëlloj, madje nuk ka as edhe përgjegjësi për një gjë të tillë. Megjithatë, siç shkruan edhe eksperti i së drejtës kushtetuese, Xhon P. Frenk, “Shteti nuk duhet të lerë vend kurrsesi për padrejtësi. Atij i duhet kërkuar që të gjithë shtetasit t'i trajtojë në mënyrë të njëllojtë dhe të barabartë.” Askush nuk mund të vihet mbi ligjin, i cili është, në fund të fundit, fryt i popullit dhe jo diçka e imponuar mbi të. Shtetasit e një vendi demokratik i nënshtrohen ligjit, pasi e kanë të qartë se, duke qenë ligjvënës, ata po i nënshtrohen vetvetes, ndonëse jo në mënyrë të drejtpërdrejtë. Kur ligjet i vendos populli, i cili më pas i nënshtrohet atyre, kjo është në të mirë të ligjshmërisë dhe të demokracisë.Barazia formale e njerëzve para ligjit paraqet standardë ndërkombëtar, ku është përcaktuar në Deklaratën universale për të drejtat e njeriut të vitit 1948 si dhe me konventat dhe deklarata e miratuara më vonë.
Gjyqësia e pavarur
Pavarësia e gjyqësisë, nënkupton ekzistimin e gjykatave të pavarura dhe punën e tyre në pajtim me ligjin. Ky parim nënkupton vënien e gjyqësisë nën ligj, në të cilën mënyrë përjashtohet arbitrarizmi dhe oportuniteti në punën e gjyqësisë.Pavarësia e pushtetit gjyqësor si koncept dhe si proces përbëhet nga sërë elementesh dhe kushtëzohet nga marrja e një sërë masash dhe kushtesh, ku më themeloret janë: pavarësia e gjyqësorit nga legjislativi dhe ekzekutiv; depolitizomi i gjykatave-mos involvimi i anëtarëve të gjykatave në mënyrë të drejtpërdrejt dhe aktivisht në jetën politike; respektimi i procedurave gjyqësore etj.Pavarësia individuale për gjykatësin do të thotë se ai nuk mund të largohet apo të ndërrohet nga funksioni i tij pa dëshirën e tij. Ai mund të largohet nga detyra e tij vetëm në rast të largimit të qartë nga drejtësia apo në rast të korrupsionit, dhe atë vetëm përmes një procedure të veçantë gjyqësore. Pavarësia objektive i garanton gjykatësit që gjatë kryerjes së detyrës së tij, të mos jetë i nënshtruar ndaj asnjë direktive. Ai ka për detyrë t'i shërbej vetëm ligjit dhe drejtësisë, e këtë ai duhet ta interpretoj pa qenë i urdhëruar gjatë marrjes së vendimeve të tij nga prokuroria, qeveria apo nga një gjykatë tjetër e lartë. Gjykatësit mund të zgjidhen ose të emërohen në detyrë dhe mund ta ushtrojnë atë për një periudhë të caktuar ose përgjithmonë. Pavarësisht nga mënyra se si caktohen në detyrë, rëndësi ka që ata të jenë të pavarur nga autoritetet politike shtetërore, pasi vetëm kështu mund të arrihet paanshmëria në punën e tyre
Depolitizimi i shërbimeve (administratës) publike
Shërbimet publike paraqesin funksione të shtetit, të cilat kanë për qëllim ofrimin e kushteve për realizimin e lirive dhe të drejtave të qytetarëve. Depolitizimi i këtyre shërbimeve është pjesë e konceptit ligjor dhe në funksion të efikasitetit, objektivitetit, rritjes dhe paanshmërisë në kryerjen e shërbimeve publike, ku mbrohen nga ndikimet e rrotacionit politik pas zgjedhjeve dhe vihen në shërbim të qytetarëve. Depolitizimi i policisë dhe ushtrisë është parakusht esencial për funksionimin e shtetit ligjor dhe për krijimin e mekanizmave të sigurisë së përgjithshme, të cilat do të mbrojnë individin dhe shtetin në mënyrë të paanshme.
Shoqëria civile
Shoqëria civile nënkupton strukturat jo shtetërore dhe jo qeveritare të cilat reflektojnë mendimin e lirë dhe të pavarur të qytetarëve, si dhe artikulimin e interesave të tyre në mënyrë të lirë. Shoqëria civile në radhë të parë mbron individin, lirinë e tij dhe të drejtën që jashtë strukturave politike të artikuloj interesat e grupeve të qytetarëve dhe në rrugë institucionale të angazhohen për realizimin e tyre.
Përkufizimi i demokracisë
Sipas definicionit ontologjik, në fjalorët e ndryshëm gjuhësor, demokracia “është qeverisje e popullit, ku pushtetit suprem i takon popullit, i cili atë e ushtron vetë në mënyrë të drejtpërdrejtë ose përmes përfaqësuesve të vet të zgjedhur në sistemin e lirë zgjedhor”.Në përkufizimin juridik të demokracisë përmenden dy elemente të demokracisë: e para, ajo shpreh vullnetin politik të shumicës së popullit si bartës i pushtetit politik , dhe e dyta, realizimi i këtij vullneti konsiston në lidhjen e funksionimit të shtetit me popullin, i cili duhet të siguroj zbatimin e vullnetit të tij.Në esencë demokracia është tërësi e ideve dhe parimeve për lirinë. Ajo institucionalizon lirinë dhe krijon kushte për realizimin e saj. Duke pamundësuar tiraninë dhe shtypjen, demokracia afirmon lirinë e popullit, vetëvendosjen e tij dhe institucionet politike popullore, “të cilat dalin nga populli dhe punojnë për të”.(Xhon Stjuard Mill)Botëkuptimi tradicional dhe klasik i demokracisë, si sistem i qeverisjes së popullit, sot në kushte të një zhvillimi të lartë ekonomik, teknologjik dhe kulturor, është mjaft abstrakt, madje edhe fizikisht i pamundur të realizohet.Në kuptimin politik demokracia mund të përkufizohet në kuptimin e gjerë dhe kuptimin e ngushtë.Në kuptimin e ngushtë demokracia nënkupton sistemin politik në të cilin sigurohet qeverisja-sundimi në emër të shumicës së popullit, sistem me të cilin, me kushtetutë dhe ligj është siguruar mundësia reale që qytetarët në mënyrë të drejtpërdrejtë apo nëpërmjet përfaqësuesve të tyre, të marrin pjesë aktive në jetën politike dhe të kenë ndikim në të gjitha format e vendosje politike.Në kuptimin e gjerë demokracia nënkupton marrëdhëniet demokratike në të gjitha sferat e jetës shoqërore, funksionimin e institucioneve politike në kuadër të rregullave të shtetit ligjor, si dhe pozitën aktive dhe liritë politike të qytetarit si subjekt i jetës politike.Demokracia dhe parlamentarizmi janë të ndërlidhura ngushtë në mes veti, në kuptim më të gjerë demokracia nënkupton parlamentarizmin dhe pluralizmin, si proces politik përmes të cilave artikulohet vullneti politik i qytetarëve.Parlamentarizmi krahas sovranitetit popullor, shtetit ligjor dhe qytetarit të lirë, paraqet element themelor të çdo sistemi dhe rendi demokratik.Me parlamentarizëm në kuptimin e përgjithshëm nënkuptohet një sistem përfaqësues në të cilin parlamenti si organ qendror i zgjedhur, luan rol qendror në procesin e marrje së vendimeve të rëndësishme politike.
Atributet themelore të demokracisë dhe shtetit demokratik
Sistemi dhe rendi demokratik presupozon ekzistimin dhe sigurimin e parakushteve të cilat mundësojnë zhvillimin e marrëdhënieve demokratike. Atributet themelore të demokracisë janë:• Sovraniteti popullor;• Qeverisja e së drejtë përkatësisht shteti ligjor;• Ndarja dhe kufizimi i pushtetit shtetëror;• Zgjedhjet e lira , të drejtpërdrejta dhe pluraliste;• Sigurimi dhe garantimi i të drejtave të qytetarëve;• Pluralizmi politik dhe ekonomik;• Përgjegjësia politike;• Procedura demokratike e marrje së vendimeve;• Kultura dhe toleranca politike.
1. Sovraniteti popullor nënkupton realizimin e vullnetit politik të popullit nëpërmjet konceptit të qeverisjes së shumicës, që realizohet drejtpërdrejtë nga qytetarët ose nëpërmjet organeve përfaqësuese të zgjedhur drejtpërdrejtë nga qytetarët. Krahas vullnetit të shumicës, duhet të krijoj edhe hapësirë politike edhe për artikulimin politik të pakicës dhe të inkorporoj atë në jetën politike.2. Shteti ligjor nënkupton respektimin e parimit të ligjshmërisë. I gjithë pushtetit shtetëror duhet të del nga ligji dhe bazohet në të. Legjitimiteti i pushtetit buron nga populli dhe ligji. Populli legjitimon pushtetin dhe organet e tij, duke u dhënë votën e tij mandat për qeverisje ndërsa organet e zgjedhura në mënyrë demokratike, duhet të organizohen në mënyrë demokratike dhe të sigurojnë mekanizma institucional për realizmin e interesave të përgjithshme shoqërore. Shteti ligjor si koncept modern nënkupton shtetin demokratik të bazuar në të drejtat e qytetarëve, që të zgjedhin organet dhe institucionet përfaqësuese në një anë dhe obligimet e këtyre organeve që në punën e tyre të kufizohen me autorizimet e tyre që burojnë nga ligji. Element themelor i konceptit të shtetit ligjor është ndarja dhe kufizimi i pushtetit shtetëror. Asnjë pushtet nuk është absolut, ai kufizohet nga ligji, i cili cakton kornizën e fushëveprimit të tij. Gjyqësia e pavarur është institut i shtetit ligjor dhe demokratik, që duhet të sigurojë mbrojtjen e qytetarëve nga arbitrariteti i pushtetit, mbrojtjen efikase të lirive dhe të drejtave të qytetarëve, si dhe arbitrimin objektiv të gjykatave, në zgjedhjen e kontesteve publike dhe private. Pavarësia e gjyqësisë realizohet duke siguruar pavarësinë e gjyqtarëve, të cilët në punën e tyre duhet të udhëhiqen vetëm nga ligji. Kushtetutshmëria dhe ligjshmëria paraqet esencën e shtetit ligjor, i cili është në funksion të realizimit të së drejtës.3. Parimi i ndarjes dhe i kufizimit të pushtetit është një nga parakushtet elementare të demokracisë. Vendosja e një ekuilibri midis tre pushteteve është bazë për funksionimin e demokracisë në një shtet. Balanca dhe ekuilibri i pushteteve në shtetet demokratike parlamentare duhet të arrijë dy qëllime: e para të siguroj pavarësinë e pushteteve dhe e dyta të kufizojë pushtetet, duke përcaktuar mekanizma të kontrollit të tyre reciprok. Varësisht nga mënyra e përcaktimit të balancës midis pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv, funksionojnë tri modele të qeverisjes shtetërore: sistemi parlamentar, presidencial dhe i kombinuar.4. Zgjedhjet e lira, të drejtpërdrejta dhe demokratike paraqesin institucionin qendror të sistemeve demokratike. Zgjedhjet e lira dhe demokratike, sigurojnë konkurrencën midis subjekteve me opsione dhe alternativa të ndryshme politike. Në demokraci nuk ka mandate të përhershme , të gjitha organet dhe bartësit e pushtetit, marrin votëbesimin për interval të caktuar kohor, pas skadimit të cilët duhet sërish t’i nënshtrohen procesit zgjedhor. Zgjedhjet në sistemet demokratike nuk janë vetëm instrument i legjitimitetit të pushtetit dhe zgjedhjes së organeve shtetërore, por edhe mjet përmes të cilit qytetarët me referendum dhe forma tjera të deklarimit personal marrin pjesë drejtpërdrejt në marrjen e vendimeve politike.5. Sigurimi dhe garantimi i lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit është në funksion të personalitetit dhe rolit aktiv të qytetarit në jetën politike. Liritë dhe të drejtat e qytetarit dhe sigurimi i mekanizmave kushtetues, për mbrojtjen e tyre janë tregues i mirëfilltë i demokratizimit të shoqërisë. Për sigurimin e rolit aktiv të qytetarit në shoqëri, rëndësi të posaçme kanë të drejtat dhe liritë politike, siç janë: liria e të menduarit, liria e bashkimit politik, liria e fjalës, e shtypit, e informimit etj.6. Pluralizmi politik dhe ekonomik është negacion i monizmit është një parakusht tjetër i demokracisë. Pluralizmi politik nënkupton mundësinë e lirë të veprimit të partive politike si forma institucionale të artikulimit të aspiratave të tyre politike dhe si subjekte themelore të jetës parlamentare. Pluralizmi afirmon shprehjen e lirë të qëndrimeve, alternativave dhe opsioneve të ndryshme politike, ballafaqimin dhe konkurrencën e tyre. Pluralizmi ekonomik mundëson konkurrencën ekonomike në mes formave të ndryshme të pronësisë si dhe funksionimin e sistemit ekonomik sipas ligjeve ekonomike të tregut të lirë.7. Përgjegjësia politike paraqet një mjet të fuqishëm të presionit dhe kontrollit shoqëror ndaj institucioneve politike. Krahas publicitetit të punës, ky parim është në funksion të efikasitetit, ligjshmërisë dhe shoqërizimit të këtyre institucioneve, të cilat së fundi duhet të jenë në shërbim të qytetarëve dhe në funksion të realizimit të interesave të përgjithshme. Krahas autorizimeve, bartësit e institucioneve publike nga trupi elektoral që i ka zgjedhur ngarkohen me përgjegjësi politike, prandaj sistemet demokratike afirmojnë dhe zhvillojnë institucionin e përgjegjësisë politike si mjet të kontrollit shoqëror të punës së institucioneve politike dhe bartësve të titullarëve të funksioneve politike dhe publike.8. Procedura demokratike e marrje së vendimeve synon të respektoj rregullat dhe veprimet institucionale, në marrjen e vendimeve politike. Këto rregulla paraqesin rregulla të sjelljes , në shoqëri të cilave duhet t’i përmbahen të gjithë pjesëmarrësit e jetës politike. Procedura demokratike e marrje së vendimeve lufton anarkinë dhe sjelljen arbitrare të organeve shtetërore dhe qytetarëve. Vendimet në organet shtetërore dhe institucionet publike merren në procedurë kushtetuese dhe ligjore, çdo vendim i marrë jashtë procedurës ligjore dhe demokratike, nuk është valid dhe nuk mund të prodhon pasoja juridike për qytetarët. Vendimet politike duhet të synojnë realizimin e interesave të qytetarëve në një anë dhe interesin e përgjithshëm shoqëror në anën tjetër.9. Kultura dhe toleranca politike konsiston në sjelljen në pajtim me praktikën dhe normat me të cilat vërtetohet aftësia e popullit, që të qeverisë me veten. Toleranca politike si element i demokracisë kupton sjelljen korrekte të jetës politike, respektimin e tyre reciprok dhe gatishmërinë për të bërë kompromise politike. Kompromiset politike janë instrumente për arritjen e qëllimeve politike dhe për gjetjen e zgjedhjeve të mundshme. Kompromiset në jetën politike nuk “janë alternativë, por një domosdoshmëri e sjelljes politike”. (Douglas K. Stevenson)
__________________
Tipet-llojet e demokracisë
Ekzistojnë klasifikime të ndryshme të demokracisë dhe sistemeve demokratike duke marrë për bazë tri kritere kryesore: kriterin historik; raportin e demokracisë me marrëdhëniet shoqërore dhe mënyrën e realizmit të demokracisë.1. Në bazë të kriterit historik janë të njohura katër lloje të sistemeve demokratike: demokracia e poliseve greke; demokracia liberale borgjeze, demokracia socialiste e bazuar në diktaturën e proletariatit dhe demokracia bashkëkohore e bazuar në konceptin e shtetit modern juridik.2. Sipas raportit të demokracisë me raportet shoqërore dallojmë demokracinë fiktive, formale dhe reale.Sistemet demokratike fiktive konsiderohen ato sisteme të cilat kanë mos përputhje të plotë në mes parimeve demokratike, të proklamuara me aktet juridike dhe politike, të një shtetit dhe praktikës së shkeljes flagrante të këtyre parimeve.Demokracia formale është karakteristik a atyre sistemeve politike dhe shoqërore, ku formalisht me akte kushtetuese dhe ligjore proklamohen parimet demokratike, kurse në jetën e përditshme këto parime jo vetëm që nuk realizohen, por cenohen dhe shkelen nga organet dhe institucionet e shtetit.Demokracia reale bazohet në përputhjen e parimeve demokratike, të proklamuara me akte juridike dhe politike, të një shteti me jetën reale, ku këto parime sendërtohen në marrëdhëniet konkrete shoqërore, ë sjelljet dhe veprimin e organeve dhe institucioneve shtetërore dhe ato akceptohen në vetëdijen politike të qytetarëve, si rregulla të mirësjelljes që duhet të sigurojnë prosperitetin e përgjithshëm.
Demokracia e drejtpërdrejtë
Demokracia e drejtpërdrejtë bazohet në qeverisjen e drejtpërdrejtë të qytetarëve dhe popullit me pushtetin shtetëror. Esenca e saj më së miri shprehet në parimin se “sovraniteti buron nga populli dhe i takon atij”.Esenca e demokracisë së drejtpërdrejtë konsiston në të vendosurit burimor të popullit dhe qytetarëve në jetën politike. Kjo vendosje bëhet me deklarimin personal të qytetarëve. Format më të njohura të realizimit të demokracisë së drejtpërdrejtë janë: referendumi, plebishiti, iniciativa popullore, tubimet e zgjedhësve dhe forma të tjera të deklarimit personal të qytetarëve.
Referendumi
Referendumi nënkupton deklarimin e drejtpërdrejtë personal të qytetarëve për ndonjë akt të cilën organi kompetent shtetëror duhet të merr vendim para ose pas deklarimit të qytetarëve apo zgjedhësve.Sipas llojit të aktit (lëndës), për të cilin vendoset në referendum dallojmë: referendum kushtetues, legjislativ, statusor dhe referendum lokal.Referendumi kushtetues është deklarimi i drejtpërdrejtë i popullit për aktin themeltar të shtetit, për kushtetutën.Referendumi legjislativ konsiston në pjesëmarrjen dhe vendosjen e drejtpërdrejtë të qytetarëve dhe popullit në procesin legjislativ. Kjo pjesëmarrje mund të jetë e shprehur në dy mënyra: në miratimin e drejtpërdrejtë të ligjeve në referendum dhe në dhënien paraprake të pëlqimit të popullit për nxjerrjen e ligjeve.Referendumi politik-statusor paraqet formën kryesore dhe më të shpeshtë, të deklarimit të qytetarëve, ky përfshin marrjen e vendimeve me të rëndësishme politike që përcaktojnë statusin politik të shtetit.Referendumi lokal paraqet deklarimin e qytetarëve, në njësitë administrative lokale, për çështjet e ndryshme nga fushëveprimi i organeve lokale të pushtetit.Në bazë të karakterit dhe pasojave juridike të vendimit të marrë në referendum dallojmë: referendumin e detyrueshëm (imperativ); fakultativ, dhe referendumin konsultativ.Referendumi i detyrueshëm (imperativ) ekziston në ato raste kur miratimin e një akti juridik apo vendosjen për çështje politike me kushtetutë apo ligj caktohet shprehimisht vendosja në referendum. Vendimi i marrë në referendum obligon organet shtetërore të marrin vendimin në pajtim me rezultatet e referendumit.Referendumi fakultativ paraqet formë të deklarimit të drejtpërdrejt të qytetarëve, që nuk obligon organet shtetërore që ta shpallin atë me rastin e marrjes së ndonjë vendimi nga fushëveprimi tyre. Vendimi i marrë në referendum ka efekt detyrues dhe pasoja të njëjta juridike sikurse referendumi detyrues. Referendumi fakultativ gjen zbatim kur për ndonjë akt juridik ose vendim publik në opinionin publik ka divergjenca dhe mos pajtime të shprehura.Referendumi konsultativ ose këshillëdhënës shprehet në dy fakte kryesore, shpallja e tij nuk është detyrim ligjor i organeve shtetërore dhe rezultatet e tij kanë karakter këshillëdhënës dhe jodetyrues. Ko formë gjen zbatim kur organet para se të marrin ndonjë vendim dëshirojnë të njihen me mendimin dhe vullnetin e trupit elektoral.
Plebishiti
Plebishiti është formë e realizimit të demokracisë së drejtpërdrejtë të popullit dhe vendosjes për një çështje më të rëndësishme politike të një shteti. Plebishiti është formë e referendumit, për dallim nga referendumi ku qytetarët deklarohen për një akt konkret juridik dhe normativ, me plebishit bëhet deklarimi për çështjet siç janë forma e regjimit politik, bashkimi apo ndarja e territorit etj, pra nuk ka për lëndë të deklarimit ndonjë akt juridik ose politik, or çështjet që janë të lidhura me strukturën e shtetit dhe mënyrën e qeverisjes. Plebishit me tepër vihet aksenti në deklarimin popullor se sa atë qytetar.
Iniciativa popullore
Iniciativa popullore si formë e demokracisë së drejtpërdrejtë, nënkupton të drejtën e trupit elektoral, që të marrë iniciativë për fillimin e procedurës për nxirrje të kushtetutës, ligjit apo ndonjë tjetër akt juridik apo për zgjedhjen apo shkarkimin e funksionarëve politik nga funksionet publike.
Përparësitë dhe vështirësitë e realizimit të konceptit të demokracisë së drejtpërdrejtë
Përparësitë e demokracisë së drejtpërdrejtë janë tri:1. Vendosja burimore e popullit,2. Depolitizomi i vendimeve politike,3. Shoqërizimi i përgjegjësiveVendimi politik i marrë drejtpërdrejtë nga populli është shprehje e drejtpërdrejtë e disponimeve dhe dëshirave burimore të popullit. Vendimet politike që merren me demokraci të drejtpërdrejtë janë të liruara nga interesat e ngushta politike dhe partiake. Vështirësitë e demokracisë së drejtpërdrejtë janë:1. Ngadalësia e marrjes së vendimeve politike,2. Shpenzimet-kostoja e lartë e procesit të vendimmarrjes,3. Mungesa e kompetencës profesionale në vendimmarrjen politikeVendimet politike që dalin nga vendimmarrja e drejtpërdrejtë marrin kohë dhe përfshijnë tri faza, marrjen e vendimit nga parlamenti për shpallje të referendumit për çështje kushtetuese dhe politike, përgatitja teknike për mbajtje të referendumit, regjistrimi i qytetarëve me të drejtë vote dhe deklarimi i qytetarëve, që normalisht ky proces zgjatë së paku tre muaj. Zbatimi i referendumit paraqet një proces që implikon shpenzime dhe ngarkime buxhetore ndërsa vendimet e marra në referendum kanë karakter popullor dhe mungon kompetenca profesionale.
Demokracia parlamentare (përfaqësuese)
Esenca e demokracisë parlamentare konsiston në realizimin e vullnetit të shumicës së qytetarëve, nëpërmjet institucioneve dhe trupave përfaqësues të zgjedhur në mënyrë të drejtpërdrejtë nga popullit.Sovraniteti dhe qeverisja e popullit nuk sendërtohet drejtpërdrejtë nga populli por përmes organeve përfaqësuese të zgjedhura nga populli dhe të fuqizuara me mandatin për qeverisjen e shtetit.Demokracia parlamentare funksionon dhe realizohet në ndërlidhjen e ngushtë të tri institucioneve themelore: trupit elektoral, organit përfaqësues dhe qendrës së vendosje politike. Trupi elektoral është bartës i pushtetit sovran, pasi që këtë pushtet nuk mund ta ushtroj drejtpërdrejtë, ai zgjedh përfaqësuesit e tij që përbëjnë organin përfaqësues-parlamentin. Ky trup përfaqësues nga trupi elektoral ngarkohet me mandatin dhe përgjegjësinë e qeverisjes së shtetit në afat të caktuar kohor. Roli i trupit elektoral në sistemin e demokracisë parlamentare është i dyfishtë: ai zgjedh organet përfaqësuese, duke i ngarkuar me mandat dhe përgjegjësi për qeverisje të shtetit dhe ushtron kontrollin politik ndaj punës së tyre përmes zgjedhjeve.
Përparësitë dhe vështirësitë në implementimin e demokracisë përfaqësuese
Përparësitë e demokracisë përfaqësuese janë:1. Vendimmarrje e shpejtë, në procedurë parlamentare;2. Vendimmarrja parlamentare trajtohet si qeverisje kompetente dhe shpreh përgjegjësi më të lartë profesionale;3. Siguron konkurrencën dhe alternativa politike në procesin e vendimmarrjes, që shprehen në raportet pozitë opozitë.Vështirësitë e demokracisë përfaqësuese:1. Vendimmarrja politike parlamentare shpreh vullnetin politik të shumicës parlamentare, e cila jo rrallë herë shpreh vullnetin e shumicës së qytetarëve;2. Vendosja parlamentare shpeshherë është e përkohshme sepse ajo i nënshtrohet verifikimit, ndryshimit, reformimit me rastin e rotacionit politik;3. Vendimmarrja parlamentare shpesh bije në krizë si rezultat i krizave parlamentare.
Demokracia mazhoritare dhe konsensuale
Demokracia mazhoritare (e shumicës) bazohet në konceptin e qeverisjes së shumicës. Nënkupton ekzistimin e shumicës stabile parlamentare, e cila zgjedhë qeverinë dhe realizon programin qeveritar të qeverisjes, që ka fituar zgjedhjet parlamentare. Kjo formë e demokracisë është tipike për sistemet parlamentare dypartiake ku vlen parimi fituesi merr të gjitha, humbësi kalon në opozitë dhe nuk merr pjesë në qeveri.Demokracia konsensuale funksionon në shoqëritë heterogjene politike. Demokracia konsensuale imponon nevojën e ndërtimit të koalicioneve parlamentare dhe qeveritare si formë e bashkimit të disa alternativave politike në një program qeveritar, që reflekton në shumicë parlamentare.
__________________
SHTETI LIGJOR
Kuptimi i shtetit ligjor
Koncepti i shtetit ligjor është mjaft kompleks dhe shumëdimensional. Ai përfshinë në vete tërësinë e parimeve juridiko-politike, me të cilat sigurohet sundimi i ligjit në shoqëri. Sundimi i ligjit përkatësisht qeverisja e të drejtës nënkupton, superioritetin e ligjit ndaj qytetarëve dhe ndaj vet shtetit, si autorë të tij.Duke siguruar qeverisjen e të drejtës në shoqëri, shteti demokratik përcakton rregullat e sjelljes së qytetarëve , liritë dhe të drejtat e tyre, instrumentet ligjore me të cilat ata realizojnë liritë dhe të drejtat e tyre, si dhe mjetet me të cilat ata mbrojnë lirinë dhe dinjitetin e tyre, që mund të cenohet me sjelljen e të tjerëve, përkatësisht dhuna dhe keqtrajtimi, që qytetarët mund të pësojnë nga vet shteti.Dimensioni esencial i konceptit juridik të shtetit, paraqet institucionalizimin e pushtetit ligjor. Institucionet demokratike dhe ligjore, duhet të shprehen përmes tri atributeve themelore: legjitimitetit, autoritetit dhe fuqisë politike.Legjitimitetit paraqet parakusht për funksionimin demokratik shtetit dhe instrument me të cilin sigurohet kredibiliteti politik i institucioneve shtetërore, legjitimiteti i institucioneve demokratike buron nga populli, përkatësisht nga trupi elektoral. Legjitimiteti buron nga vet populli, i cili përmes verdiktit të tij zgjedh organet legjitime në zgjedhjet periodike.Autoriteti paraqet elementin e dytë të funksionimit të institucioneve shtetërore në kuadrin e konceptit të shtetit ligjor. Pas krijimit të legjitimitetit demokratik, institucionet shtetërore kanë autoritetin ligjor të përcaktuar me kushtetutë dhe ligj. Autoriteti e ka burimin në kushtetutë dhe ligj, prandaj edhe iu nënshtrohet atyre. Kushtetuta dhe ligji duke përcaktuar autoritetin e pushtetit dhe institucioneve demokratike, njëkohësisht bëjnë edhe kufizimin e tyre dhe sigurojnë një proces të kufizimit të pushtetit.Fuqia politike paraqet tërësinë e kompetencave të organeve dhe institucioneve shtetërore. Fuqia politike varet nga dispozitat kushtetuese dhe ligjore të shtetit, forma e qeverisjes, ndarja e pushteteve, raportet midis tre pushteteve, instrumentet e kontrollit reciprok etj.
Elementet e shtetit ligjor
Shteti ligjor paraqet një koncept të gjerë juridiko-politik, i cili në vete ngërthen një varg parimesh me të cilat sigurohet sundimi i ligjit dhe marrëdhëniet demokratike në shoqëri. Ndër parimet kryesore të shtetit ligjor, janë: parimi i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, barazia para ligjit dhe parimi i mos diskriminimit, liritë dhe të drejtat e qytetarit dhe minoriteteve, ndarja dhe kufizimi i pushteteve, depolitizomi i shërbimeve publike të shtetit, gjyqësia e pavarur, shoqëria civile, etj.
Kushtetutshmëria dhe ligjshmëria
Kushtetutshmëria dhe ligjshmëria janë dy parime fondamentale të shteteve të shteteve demokratike. Funksioni kryesor i këtyre dy parimeve juridike dhe politike është sigurimi i qeverisjes së të drejtës në shoqëri.Me kushtetutshmëri në kuptimin pozitiv-juridik, nënkuptohet harmonizimi i të gjitha akteve juridike me kushtetutën. Ky aspekt bazohet në hierarkinë juridike me të cilën nënkuptohet harmonizimi i të gjitha akteve më të ulëta me ato më të larta.Përderisa kushtetuta në kuptimin formal është akt më i lartë juridik i një shteti, kushtetutshmëria është proces me të cilin nënkuptohet respektimi i kushtetutës dhe harmonizimi i të gjitha akteve juridike me aktet me fuqi më të lartë juridike.Kuptimi politik i kushtetutshmërisë konsiston në rolin e saj në kufizimin e pushteti shtetëror, kufizimin e funksioneve të organeve dhe institucioneve shtetërore publike, në përcaktimin dhe mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të individit dhe qytetarit etj.
Barazia para ligjit dhe parimi i mosdiskriminimit
E drejta e barazisë përpara ligjit, ose siç thuhet shpesh mbrojtja e njëllojtë nga ligji, përbën themelin e një shoqërie të drejtë e demokratike. Pavarësisht nëse janë të varfër apo të pasur, shumicë etnike apo pakicë fetare, aleatë politikë të shtetit apo kundërshtarë të tij, të gjithë shtetasit kanë të drejtën për mbrojtje të njëllojtë përpara ligjit. Shteti demokratik nuk mund të garantojë se jeta do të sillet me të gjithë njëlloj, madje nuk ka as edhe përgjegjësi për një gjë të tillë. Megjithatë, siç shkruan edhe eksperti i së drejtës kushtetuese, Xhon P. Frenk, “Shteti nuk duhet të lerë vend kurrsesi për padrejtësi. Atij i duhet kërkuar që të gjithë shtetasit t'i trajtojë në mënyrë të njëllojtë dhe të barabartë.” Askush nuk mund të vihet mbi ligjin, i cili është, në fund të fundit, fryt i popullit dhe jo diçka e imponuar mbi të. Shtetasit e një vendi demokratik i nënshtrohen ligjit, pasi e kanë të qartë se, duke qenë ligjvënës, ata po i nënshtrohen vetvetes, ndonëse jo në mënyrë të drejtpërdrejtë. Kur ligjet i vendos populli, i cili më pas i nënshtrohet atyre, kjo është në të mirë të ligjshmërisë dhe të demokracisë.Barazia formale e njerëzve para ligjit paraqet standardë ndërkombëtar, ku është përcaktuar në Deklaratën universale për të drejtat e njeriut të vitit 1948 si dhe me konventat dhe deklarata e miratuara më vonë.
Gjyqësia e pavarur
Pavarësia e gjyqësisë, nënkupton ekzistimin e gjykatave të pavarura dhe punën e tyre në pajtim me ligjin. Ky parim nënkupton vënien e gjyqësisë nën ligj, në të cilën mënyrë përjashtohet arbitrarizmi dhe oportuniteti në punën e gjyqësisë.Pavarësia e pushtetit gjyqësor si koncept dhe si proces përbëhet nga sërë elementesh dhe kushtëzohet nga marrja e një sërë masash dhe kushtesh, ku më themeloret janë: pavarësia e gjyqësorit nga legjislativi dhe ekzekutiv; depolitizomi i gjykatave-mos involvimi i anëtarëve të gjykatave në mënyrë të drejtpërdrejt dhe aktivisht në jetën politike; respektimi i procedurave gjyqësore etj.Pavarësia individuale për gjykatësin do të thotë se ai nuk mund të largohet apo të ndërrohet nga funksioni i tij pa dëshirën e tij. Ai mund të largohet nga detyra e tij vetëm në rast të largimit të qartë nga drejtësia apo në rast të korrupsionit, dhe atë vetëm përmes një procedure të veçantë gjyqësore. Pavarësia objektive i garanton gjykatësit që gjatë kryerjes së detyrës së tij, të mos jetë i nënshtruar ndaj asnjë direktive. Ai ka për detyrë t'i shërbej vetëm ligjit dhe drejtësisë, e këtë ai duhet ta interpretoj pa qenë i urdhëruar gjatë marrjes së vendimeve të tij nga prokuroria, qeveria apo nga një gjykatë tjetër e lartë. Gjykatësit mund të zgjidhen ose të emërohen në detyrë dhe mund ta ushtrojnë atë për një periudhë të caktuar ose përgjithmonë. Pavarësisht nga mënyra se si caktohen në detyrë, rëndësi ka që ata të jenë të pavarur nga autoritetet politike shtetërore, pasi vetëm kështu mund të arrihet paanshmëria në punën e tyre
Depolitizimi i shërbimeve (administratës) publike
Shërbimet publike paraqesin funksione të shtetit, të cilat kanë për qëllim ofrimin e kushteve për realizimin e lirive dhe të drejtave të qytetarëve. Depolitizimi i këtyre shërbimeve është pjesë e konceptit ligjor dhe në funksion të efikasitetit, objektivitetit, rritjes dhe paanshmërisë në kryerjen e shërbimeve publike, ku mbrohen nga ndikimet e rrotacionit politik pas zgjedhjeve dhe vihen në shërbim të qytetarëve. Depolitizimi i policisë dhe ushtrisë është parakusht esencial për funksionimin e shtetit ligjor dhe për krijimin e mekanizmave të sigurisë së përgjithshme, të cilat do të mbrojnë individin dhe shtetin në mënyrë të paanshme.
Shoqëria civile
Shoqëria civile nënkupton strukturat jo shtetërore dhe jo qeveritare të cilat reflektojnë mendimin e lirë dhe të pavarur të qytetarëve, si dhe artikulimin e interesave të tyre në mënyrë të lirë. Shoqëria civile në radhë të parë mbron individin, lirinë e tij dhe të drejtën që jashtë strukturave politike të artikuloj interesat e grupeve të qytetarëve dhe në rrugë institucionale të angazhohen për realizimin e tyre.
No comments:
Post a Comment